EU beter toegerust om uitdagingen op het gebied van de rechtsstaat het hoofd te bieden !

Temps de lecture: 13 min |26 juli 2024 à 06:00

Op 24 juli heeft de Commissie haar vijfde jaarverslag over de rechtsstaat gepubliceerd, waarin de ontwikkelingen op het gebied van de rechtsstaat in alle lidstaten systematisch, objectief en op voet van gelijkheid worden onderzocht. In vergelijking met het eerste jaarverslag over de rechtsstaat uit 2020 zijn de lidstaten en de EU als geheel veel beter voorbereid op het opsporen, voorkomen en aanpakken van nieuwe uitdagingen. Dit draagt bij tot de veerkracht van onze Europese democratieën en tot wederzijds vertrouwen in de EU. Het draagt ook bij tot een goede werking van de eengemaakte markt en komt ten goede aan het ondernemingsklimaat dat het concurrentievermogen en duurzame groei bevordert.

Met interest zal u zeker in bijlage kennis genomen van het landenhoofdstuk over de situatie op het gebied van de rechtsstaat in Belgie.

Achtergrond

De rechtsstaat is van cruciaal belang voor elke burger en elk bedrijf in de EU, aangezien het een voorwaarde is voor de eerbiediging van andere waarden. Hij garandeert dat de grondrechten worden geëerbiedigd in overeenstemming met een reeks democratische kernwaarden, waarborgt de toepassing van het EU-recht en ondersteunt een investeringsvriendelijk ondernemingsklimaat. Dit vormt een integraal onderdeel van de identiteit van de Europese Unie.

Het jaarlijkse verslag over de rechtsstaat is het resultaat van een nauwe dialoog met nationale autoriteiten en belanghebbenden. Het beschrijft de situatie in elke lidstaat en vier uitbreidingslanden op basis van dezelfde objectieve en transparante methode en met betrekking tot dezelfde thema's per land. Bij de kwalitatieve beoordeling door de Commissie ligt de nadruk op belangrijke ontwikkelingen die hebben plaatsgevonden sinds de vaststelling van het vierde jaarverslag in juli 2023, zonder de proportionaliteit ten aanzien van de ontwikkelingen uit het oog te verliezen.

Het verslag vormt de kern van de jaarlijkse rechtsstaatcyclus. Deze cyclus werkt preventief – hij is bedoeld om de rechtsstaat te bevorderen en beoogt te voorkomen dat problemen ontstaan of verergeren. Hij staat los van de andere elementen van het rechtsstaatinstrumentarium van de EU en is geen vervanging van de op het Verdrag gebaseerde mechanismen waarmee de EU kan reageren op ernstigere kwesties in de lidstaten die verband houden met de rechtsstaat. Die instrumenten omvatten inbreukprocedures en de procedure ter bescherming van de fundamentele waarden van de Unie uit hoofde van artikel 7 van het Verdrag betreffende de Europese Unie.

De vijfde editie van het verslag bevat specifieke aanbevelingen voor alle lidstaten, een praktijk die in 2022 is ingevoerd. De analyse bevat ook een kwalitatieve beoordeling van de vooruitgang van de lidstaten bij de uitvoering van de aanbevelingen van 2023, met inachtneming van de algemene context in de lidstaten. Afhankelijk van de vooruitgang met betrekking tot de verscheidene onderdelen van elke aanbeveling, heeft de Commissie haar beoordeling per geval afgerond aan de hand van de volgende categorieën om de ontwikkelingen te volgen: geen vooruitgang, enige vooruitgang, aanzienlijke vooruitgang en volledige uitvoering.

De aanbevelingen zijn dit jaar opgesteld op basis van de beoordelingen in de landenhoofdstukken en de dialoog met de lidstaten en met volledige inachtneming van het beginsel van gelijke behandeling. Bij het opstellen ervan heeft de Commissie er nauwlettend op toegezien dat zij steeds gericht zijn op en verankerd zijn in de Europese normen en heeft zij rekening gehouden met de nationale rechtsstelsels. Daarnaast wordt gezorgd voor consistentie en synergie met andere processen, zoals het Europees Semester, het conditionaliteitsregime voor de begroting en de herstel- en veerkrachtfaciliteit. In toekomstige edities van het verslag over de rechtsstaat zal opnieuw worden nagegaan welk gevolg aan de aanbevelingen van dit jaar is gegeven. De aanbevelingen moeten worden gelezen in samenhang met de beoordelingen in de landenhoofdstukken waarin specifieke punten van zorg nader worden bekeken en die bedoeld zijn om de lidstaten een leidraad te bieden bij de maatregelen die zij moeten nemen om die kwesties aan te pakken.

Sinds 2020 hebben verschillende nieuwe EU-initiatieven de gemeenschappelijke normen op gebieden die rechtstreeks van belang zijn voor de rechtsstaat verhoogd op basis van de resultaten van de monitoring in het kader van dit verslag. Het gaat onder meer om de Europese verordening mediavrijheid en het corruptiebestrijdingspakket, met inbegrip van voorstellen voor nieuwe wetgeving ter bestrijding van corruptie in de EU en ter versterking van de EU-sanctieregeling voor corruptie in de externe dimensie van de EU.

Na de aankondiging in de toespraak over de Staat van de Unie van 2023 zal het feit dat bepaalde uitbreidingslanden samen met de lidstaten zijn opgenomen in het verslag over de rechtsstaat 2024 de hervormingsinspanningen van die landen ondersteunen om in de aanloop naar de toetreding onomkeerbare vooruitgang te boeken op het gebied van democratie en de rechtsstaat, en om na de toetreding blijvende hoge normen te garanderen. Albanië, Montenegro, Noord-Macedonië en Servië nemen nu deel aan de procedure tot opstelling van het verslag over de rechtsstaat, wat de vorderingen in hun respectieve toetredingsproces weerspiegelt, waarbij de nadruk ligt op de bevordering van de rechtsstaat. Deze aanpak zal in de toekomst worden uitgebreid tot andere uitbreidingslanden, afhankelijk van de vorderingen die zij maken

Sinds de eerste publicatie van het verslag in 2020 is het een echte basis voor positieve hervormingen geworden: Twee derde (68 %) van de aanbevelingen van 2023 is geheel of gedeeltelijk uitgevoerd. In sommige lidstaten is er echter nog steeds sprake van systematische redenen voor bezorgdheid en is de situatie verder verslechterd. Deze punten van zorg worden in de aanbevelingen in het verslag van dit jaar aangepakt. Dit verslag bevat geen aanbevelingen voor de uitbreidingslanden, aangezien aanbevelingen voor die landen uitsluitend in het kader van het jaarlijkse uitbreidingspakket worden gedaan.

Dit jaar bevat het verslag voor het eerst vier landenhoofdstukken over de ontwikkelingen in Albanië, Montenegro, Noord-Macedonië en Servië. Dat deze landen - die het verst gevorderd zijn in het uitbreidingsproces - worden opgenomen in het verslag over de rechtsstaat zal hun hervormingsinspanningen ondersteunen en hun autoriteiten helpen verdere vooruitgang te boeken in het toetredingsproces en zich voor te bereiden op de voortzetting van de werkzaamheden op het gebied van de rechtsstaat als toekomstige lidstaat.

Volgens een vandaag gepubliceerde speciale Eurobarometer-enquête zijn meer dan zeven op de tien EU-burgers het erover eens dat de EU een belangrijke rol speelt bij het handhaven van de rechtsstaat in hun land. Bijna negen op tien EU-burgers vinden het belangrijk dat alle EU-lidstaten de kernwaarden van de EU eerbiedigen, een cijfer dat sinds 2019 stabiel blijft. Bovendien is het gevoel te worden geïnformeerd over de fundamentele waarden van de EU in veel landen aanzienlijk verbeterd: in totaal voelt 51 % van de EU-burgers zich goed geïnformeerd over de fundamentele waarden van de EU en de rechtsstaat, tegenover 43 % in 2019.

Zoals elk jaar bevat het verslag over 2024 een mededeling betreffende de toestand in de EU als geheel en 27 landenhoofdstukken over de significante ontwikkelingen in elke lidstaat. Het verslag geeft ook een beoordeling van de aanbevelingen van vorig jaar en bevat op basis daarvan nogmaals specifieke aanbevelingen aan alle lidstaten.

Voornaamste bevindingen en aanbevelingen

Het verslag bestrijkt vier pijlers: nationale rechtsstelsels, corruptiebestrijdingskaders, vrijheid en pluriformiteit van de media, en andere institutionele controlemechanismen.

>Justitiële hervormingen

Justitiële hervormingen zijn het afgelopen jaar hoog op de politieke agenda blijven staan, waarbij veel lidstaten gevolg hebben gegeven aan de aanbevelingen van 2023 en hervormingen hebben doorgevoerd die in het kader van de herstel- en veerkrachtfaciliteit zijn overeengekomen. Verschillende lidstaten zijn begonnen met belangrijke hervormingen ter versterking van de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht, of hebben die voortgezet. Zij hebben wetgevende inspanningen geleverd om de onafhankelijkheid en doeltreffendheid van de raden voor de magistratuur te versterken, de procedures voor de benoeming van rechters te verbeteren, onder meer met betrekking tot hun hoogste rechterlijke instanties, of de autonomie van het openbaar ministerie te versterken. Tegelijkertijd blijven er systemische problemen bestaan met betrekking tot de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht en zijn er specifieke gevallen van verslechtering waargenomen. De lidstaten hebben ook maatregelen getroffen om de efficiëntie en de kwaliteit van de rechtspleging te verbeteren en de toegang tot de rechter te vereenvoudigen. In verschillende lidstaten is de bezoldiging van rechters en openbare aanklagers echter een punt van zorg en heeft dit geleid tot problemen bij de aanwerving van gekwalificeerd justitieel personeel.

Daarom wordt de lidstaten in het verslag van dit jaar aanbevolen uitdagingen aan te pakken zoals de noodzaak van waarborgen in procedures voor de benoeming van rechters in lagere rechtbanken en op hoge posities, de autonomie van het openbaar ministerie of de noodzaak om de rechterlijke macht voldoende middelen ter beschikking te stellen, ook voor salarissen.

In de uitbreidingslanden zijn, ook op constitutioneel niveau, belangrijke hervormingen doorgevoerd om de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht te versterken en de kwaliteit van de rechtspraak te verbeteren. Er is echter nog meer werk nodig, met name op gebieden die verband houden met de werking van de zelfbesturende organen van de rechterlijke macht en met betrekking tot rechterlijke benoemingen.

> Kaders voor corruptiebestrijding

Volgens de resultaten van de speciale en de Flash Eurobarometer-enquête van 2024 over de houding van burgers en bedrijven ten aanzien van corruptie in de EU blijft corruptie voor burgers en bedrijven een ernstig punt van zorg.

Uit de resultaten van de speciale Eurobarometer blijkt dat de Europeanen sceptisch blijven over de inspanningen van de nationale regeringen om corruptie aan te pakken: 65 % van de burgers meent dat corruptiezaken op hoog niveau onvoldoende worden vervolgd, en slechts 30 % is van mening dat de inspanningen van de regeringen ter bestrijding van corruptie doeltreffend zijn. Evenzo meent 51 % van de bedrijven in de EU dat mensen of bedrijven die zich bezighouden met corrupte praktijken, door de autoriteiten worden betrapt of bij hen worden aangegeven. Ongeveer driekwart van deze bedrijven meent dat te nauwe banden tussen het bedrijfsleven en de politiek tot corruptie leiden (79 %) en dat favoritisme en corruptie de concurrentie tussen bedrijven ondermijnen (74 %). In de hele EU is gemiddeld 68 % van de burgers en 64 % van de in de EU gevestigde bedrijven van mening dat corruptie in hun lidstaat wijdverbreid is.

Sinds vorig jaar hebben de lidstaten hun institutionele landschap ter bestrijding van corruptie verbeterd, onder meer door meer middelen beschikbaar te stellen van wetshandhavingsdiensten, vervolgingsautoriteiten en het gerechtelijk apparaat. Tegelijkertijd zijn verdere maatregelen nodig om de preventieve kaders te versterken, zoals die inzake lobbyactiviteiten en de regels inzake belangenconflicten en vermogensverklaringen, en om ervoor te zorgen dat gevallen van corruptie doeltreffend worden opgespoord en vervolgd. Dit komt tot uiting in de aanbevelingen van dit jaar.

In de uitbreidingslanden werden de wettelijke en institutionele regelingen versterkt, hoewel de opsporing en de vervolging van corruptie verder moeten worden verbeterd.

> Vrijheid en pluriformiteit van de media

Sinds het laatste verslag over de rechtsstaat hebben verschillende lidstaten concrete stappen gezet om de veiligheid en de werkomgeving van journalisten te verbeteren, mede in het licht van initiatieven van de Commissie zoals de Europese verordening mediavrijheid, die al in werking is getreden en in augustus 2025 volledig van toepassing zal zijn, de aanbeveling en de richtlijn inzake strategische rechtszaken tegen publieke participatie (“anti-SLAPP”) en de aanbeveling over de veiligheid van journalisten.

Bovendien zijn de taken en bevoegdheden van verschillende nationale regelgevende instanties voor de media verruimd en uitgebreid, mede als gevolg van de inwerkingtreding van de digitaledienstenverordening en van de oprichting of uitbreiding van online eigendomsregisters.

Er blijft echter bezorgdheid bestaan over het onafhankelijke bestuur of de financiële stabiliteit van publieke omroepen, de transparantie van media-eigendom, het recht op toegang tot openbare documenten en de transparante en eerlijke toewijzing van overheidsreclame in verschillende lidstaten. De Commissie heeft nogmaals verschillende aanbevelingen gedaan op al deze gebieden, waaronder ook de veiligheid van journalisten.

De uitbreidingslanden staan voor uitdagingen, met name wat betreft de transparantie van media-eigendom, de onafhankelijkheid van regelgevende instanties of openbare omroepen en de veiligheid van journalisten, hoewel in sommige landen ook hervormingen zijn doorgevoerd om een aantal van deze kwesties aan te pakken.

> Institutionele controlemechanismen

De lidstaten hebben voortgewerkt aan de kwaliteit van hun wetgevingsproces en zijn belanghebbenden daarbij blijven betrekken — een trend die ook al in de vorige verslagen over de rechtsstaat is vastgesteld. Sommige lidstaten hebben de status en middelen van hun nationale mensenrechteninstellingen, ombudspersonen en andere onafhankelijke autoriteiten versterkt. In verschillende lidstaten zijn ook initiatieven ter versterking van het kader voor en de financiering van het maatschappelijk middenveld genomen.

In verschillende lidstaten blijven er echter uitdagingen bestaan, zoals het buitensporig gebruik van versnelde procedures of de algemene kwaliteit van de wetgeving, en de raadpleging van belanghebbenden. Het maatschappelijk middenveld en verdedigers van de mensenrechten hebben steeds vaker te maken gehad met uitdagingen, wettelijke beperkingen en aanvallen, waaronder systematische beperkingen van hun activiteiten in bepaalde lidstaten. Dit is een zorgwekkende trend, die ook al in het vorige verslag is gesignaleerd.

Om de vastgestelde problemen aan te pakken, heeft de Commissie aanbevelingen gedaan betreffende de werking van het wetgevingsproces, de oprichting en werking van onafhankelijke autoriteiten en de randvoorwaarden voor het maatschappelijk middenveld.

In de uitbreidingslanden blijven er uitdagingen bestaan met betrekking tot de systematische follow-up van de aanbevelingen van ombudsdiensten en andere onafhankelijke organen. Er zijn ook uitdagingen met betrekking tot de kwaliteit van de wetgeving en de raadpleging van belanghebbenden.

Volgende stappen

De Commissie verzoekt het Europees Parlement en de Raad nu de algemene en landenspecifieke debatten op basis van dit verslag voort te zetten, en de aanbevelingen te gebruiken om te onderzoeken hoe concrete vooruitgang kan worden geboekt. Zij roept ook de nationale parlementen, het maatschappelijk middenveld en andere belangrijke belanghebbenden en partijen ertoe op de nationale dialoog over de rechtsstaat voort te zetten, ook op Europees niveau, met een grotere betrokkenheid van de burgers. Tot slot verzoekt de Commissie de lidstaten de in het verslag aangestipte kansen te grijpen en de problemen doeltreffend aan te pakken, en staat zij klaar om de lidstaten te helpen bij hun inspanningen om opvolging te blijven geven aan de aanbevelingen van het verslag.

Zoals voorzitter Von der Leyen in haar politieke beleidslijnen 2024-2029 heeft aangekondigd, zal de Commissie haar monitoring en verslaglegging blijven verbeteren en de controlemechanismen blijven versterken, met name door de uitvoering van de aanbevelingen te volgen. Om ervoor te zorgen dat in het verslag alle kwesties in Europa aan bod komen, zal aan het verslag een eengemaaktemarktdimensie worden toegevoegd. Dit zal betrekking hebben op rechtsstatelijke kwesties die van invloed zijn op ondernemingen, met name kleine en middelgrote ondernemingen, die grensoverschrijdend actief zijn.

Wat de uitbreidingslanden betreft, zal de Commissie de vastgestelde kwesties blijven volgen, onder meer in haar volgende jaarverslagen over de uitbreiding. Andere uitbreidingslanden zullen in het verslag over de rechtsstaat worden opgenomen zodra zij gereed zijn.