12 editie of the EU scoreboard voor Justicie: de perceptie van de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht is verbeterd !

Temps de lecture: 12 min |11 juni 2024 à 15:40

Vandaag 11 juni 2024 heeft de Europese Commissie het EU-scorebord voor justitie 2024 gepubliceerd, met daarin een vergelijkend overzicht van de efficiëntie, kwaliteit en onafhankelijkheid van de rechtsstelsels in de EU-lidstaten. Dit is reeds de twaalfde editie van het scorebord. Het geeft voor de verschillende lidstaten een beeld van de ontwikkeling van de drie aspecten van een doeltreffende justitie, namelijk efficiëntie, kwaliteit en onafhankelijkheid, over een langere periode.

Het scorebord van dit jaar bevat verschillende nieuwe cijfers over de toegankelijkheid van justitie, zoals de mate waarin juridische beroepen toegankelijk zijn voor personen met een handicap, de toegankelijkheid van justitie voor consumenten bij het instellen van representatieve vorderingen ter bescherming van hun collectieve belangen, de salarissen van deskundigen op het gebied van justitie en vervolging, en notarissen en hun bevoegdheden in de erfrechtprocedures. De editie van 2024 bevat voor het eerst ook specifieke nieuwe cijfers over de onafhankelijkheid van justitie, bijvoorbeeld over de benoeming van rechtbankpresidenten, over nationale kaders voor vermogensaangiften en over het ontslag van procureurs-generaal.

Wat is het EU-scorebord voor justitie?

Het EU-scorebord voor justitie is een vergelijkend informatie-instrument dat de EU en de lidstaten moet helpen de doeltreffendheid van de nationale rechtsstelsels te verbeteren. Daartoe verstrekt het gegevens over de efficiëntie, kwaliteit en onafhankelijkheid van de rechtsstelsels in alle lidstaten. Het is een van de instrumenten van het EU-instrumentarium voor de rechtsstaat, dat de Commissie gebruikt om de justitiële hervormingen van de lidstaten te monitoren.

Het scorebord helpt bij het in kaart brengen van goede praktijken en van mogelijke tekortkomingen. Het toont hoe de werking van nationale rechtsstelsels zich in de loop der tijd ontwikkelt. Het scorebord geeft geen algemene rangschikking, maar wel een overzicht van de werking van alle rechtsstelsels. Het is gebaseerd op verschillende indicatoren die van gemeenschappelijk belang zijn voor alle lidstaten.

Het scorebord pleit niet voor een bepaald soort rechtsstelsel en alle lidstaten worden gelijk behandeld. Snelheid, onafhankelijkheid, betaalbaarheid en gebruiksvriendelijke toegang zijn enkele essentiële kenmerken van een doeltreffend nationaal rechtsstelsel, ongeacht de vorm ervan of de rechtstraditie waarin het verankerd is.

Waarom zijn nationale rechtsstelsels van belang voor de EU?

Doeltreffende rechtsstelsels zijn essentieel voor de toepassing en handhaving van het EU-recht en voor de handhaving van de rechtsstaat en de andere door de lidstaten gedeelde waarden waarop de EU is gegrondvest. Ze zorgen ervoor dat individuen en bedrijven hun rechten ten volle kunnen uitoefenen, versterken het wederzijdse vertrouwen en dragen bij tot een ondernemings- en investeringsvriendelijker klimaat in de interne markt. Doeltreffende rechtsstelsels zijn van cruciaal belang voor de uitvoering van het EU-recht. Voor de toepassing van het EU-recht treden de nationale rechterlijke instanties immers op als EU-rechter.

Wat is het verband tussen het scorebord en het verslag over de rechtsstaat?

Het EU-scorebord voor justitie maakt deel uit van het EU-instrumentarium voor de rechtsstaat en is een van de informatiebronnen voor het verslag over de rechtsstaat. Het bevat vergelijkende gegevens over de werking van de nationale rechtsstelsels, terwijl het jaarlijkse verslag over de rechtsstaat een kwalitatieve beoordeling bevat van belangrijke ontwikkelingen op het gebied van de rechtsstaat in alle 27 lidstaten. Het scorebord voor justitie en het verslag over de rechtsstaat vullen elkaar dus aan. Het EU-scorebord voor justitie 2024 is bovendien verder ontwikkeld om rekening te houden met de behoefte aan aanvullende vergelijkende informatie, die tijdens de voorbereiding van het verslag over de rechtsstaat 2024 aan het licht is gekomen.

Het EU-instrumentarium voor de rechtsstaat bestaat uit een breed scala aan instrumenten om kwesties in verband met de rechtsstaat in de lidstaten zorgvuldig te monitoren, te beoordelen en aan te pakken, zoals inbreukprocedures, het Europees Semester, het EU-scorebord voor justitie, het mechanisme voor samenwerking en toetsing, de procedure van artikel 7 VEU en de jaarlijkse rechtsstaatcyclus, die het verslag over de rechtsstaat omvat.

Wat zijn de belangrijkste vernieuwingen in de twaalfde editie van het EU-scorebord voor justitie?

De editie 2024 van het scorebord bevat 15 nieuwe of aangepaste cijfers die meer inzicht bieden in:

de toegankelijkheid van justitiële beroepen voor personen met een handicap;
de toegankelijkheid van justitie voor consumenten bij het instellen van representatieve vorderingen ter bescherming van hun collectieve belangen;
de toegankelijkheid van justitie voor kinderen, zowel in civiele als in strafprocedures;
de kosten voor rechtsbijstand die in een specifieke strafzaak aan advocaten worden betaald;
de notarissen en hun bevoegdheden in de erfrechtprocedures;
de salarissen van leidinggevend justitieel personeel en leidinggevend personeel binnen het openbaar ministerie;
de benoeming van presidenten van gerechten;
de corruptiebestrijdingsinstanties die betrokken zijn bij de verificatie van vermogensaangiften;
het ontslag van procureurs-generaal;
de benoeming van leden van de hoogste instanties met constitutionele bevoegdheid.

Wat zijn de belangrijkste bevindingen van het EU-scorebord voor justitie 2024?

De perceptie van de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht is verbeterd, ook in landen met systemische problemen. Uit een Eurobarometer-enquête bij het grote publiek blijkt dat de perceptie van de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht bij het grote publiek sinds 2016 in 19 lidstaten is verbeterd of stabiel is gebleven. In vergelijking met vorig jaar is de perceptie van onafhankelijkheid bij het publiek in 17 lidstaten verbeterd of stabiel gebleven. In twee lidstaten wordt de mate van onafhankelijkheid nog steeds als bijzonder laag gepercipieerd. Een andere Eurobarometer-enquête laat zien dat bij bedrijven de perceptie van onafhankelijkheid in 19 lidstaten is verbeterd of stabiel is gebleven ten opzichte van 2016. In vergelijking met vorig jaar is de perceptie van onafhankelijkheid bij bedrijven in 18 lidstaten verbeterd of stabiel gebleven. Ook in landen met systemische problemen op het gebied van onafhankelijkheid van de rechterlijke macht is de perceptie van die onafhankelijkheid verbeterd, zowel bij het grote publiek als bij bedrijven.
De efficiëntietrends werden in de meeste civiele, handels- en bestuurszaken als positief beoordeeld op basis van de beschikbare gegevens van 2012 tot en met 2022. In 2022 zien we nog het effect van de maatregelen die de lidstaten hebben genomen om hun stelsels veerkrachtiger te maken en te herstellen na de COVID-19-pandemie.
De indicatoren voor de digitalisering van justitie bleven dezelfde om de continuïteit en vergelijkbaarheid te waarborgen. Uit het EU-scorebord voor justitie 2024 blijkt dat de lidstaten vooruitgang boeken met de digitalisering van hun rechtsstelsels. Hoewel de meeste lidstaten reeds in verschillende contexten en in verschillende mate gebruikmaken van digitale oplossingen, is er nog heel wat ruimte voor verbetering.
De meeste lidstaten beschikken over ten minste een aantal regelingen ter ondersteuning van de participatie van personen met een handicap als beroepsbeoefenaren in het rechtsstelsel. 20 lidstaten hebben maatregelen ingevoerd om de toegang van personen met een handicap tot werkgelegenheid in het rechtsstelsel te ondersteunen. 18 lidstaten hebben maatregelen ingevoerd ter ondersteuning van de werkgelegenheid en de arbeidsvoorwaarden voor personen met een handicap die reeds in het rechtsstelsel werken, onder meer wat betreft hun verloning en bescherming tegen ontslag.
Wat de toegang tot de rechter voor kinderen betreft, beschikken alle lidstaten ten minste over een aantal specifieke regelingen voor kindvriendelijke justitie of procedures (zowel civiele als strafrechtelijke of jeugdrechtprocedures). In alle lidstaten worden de privacy en persoonsgegevens van kinderen die betrokken zijn bij gerechtelijke of buitengerechtelijke procedures en andere interventies beschermd overeenkomstig het nationale recht. In alle lidstaten worden kinderen verhoord in een kindvriendelijke, speciale omgeving.
Wat de erfrechtprocedures en de daarbij betrokken autoriteiten betreft, blijkt uit het scorebord dat in 13 lidstaten een deel van de procedure aanhangig is voor rechtbanken en een deel ervan voor notarissen. In 5 lidstaten worden de procedures volledig door de rechter afgewikkeld, terwijl in twee lidstaten de procedures volledig door notarissen worden afgehandeld. In 4 lidstaten kan het gerecht een notaris opdragen in zijn plaats te handelen.

Hoe kunnen doeltreffende rechtsstelsels gevolgen hebben voor de economie?

Een doeltreffend rechtsstelsel dat de beginselen van de rechtsstaat handhaaft, heeft een positief economisch effect. Wanneer een rechtsstelsel garandeert dat rechten worden gehandhaafd, zijn kredietverleners sneller geneigd leningen te verstrekken, worden bedrijven weerhouden van opportunistisch gedrag, liggen de transactiekosten lager en zijn innovatieve bedrijven eerder bereid om te investeren.

De positieve impact van goed functionerende nationale rechtsstelsels op de economie wordt gestaafd door talrijke onderzoeken en de vakliteratuur, onder meer van de Europese Centrale Bank, het Europees Netwerk van Raden voor de rechtspraak, het Internationaal Monetair Fonds, de OESO, het Wereld Economisch Forum en de Wereldbank.

Een aantal lidstaten hebben in hun nationale plannen voor herstel en veerkracht hervormingen van en investeringen in justitie opgenomen. Het EU-scorebord voor justitie zal helpen om de vooruitgang bij de uitvoering van die hervormingen te monitoren.

Hoe onderzoekt het EU-scorebord voor justitie 2024 de efficiëntie van rechtsstelsels?

Het scorebord maakt gebruik van indicatoren voor de drie voornaamste kenmerken van een effectief rechtsstelsel, namelijk efficiëntie, kwaliteit en onafhankelijkheid.

Efficiëntie

De indicatoren in verband met de efficiëntie van de procedures betreffen onder meer de werklast, de geschatte duur van gerechtelijke procedures (beslissingstermijn), het afhandelingspercentage (verhouding tussen het aantal afgehandelde zaken en het aantal binnenkomende zaken) en het aantal aanhangige zaken. Het scorebord geeft ook de gemiddelde duur weer van procedures op specifieke gebieden waarop het EU-recht van toepassing is.

Kwaliteit

Factoren die in hoge mate bijdragen aan de kwaliteit van de rechtsstelsels, zijn: gemakkelijke toegang tot justitie, toereikende middelen, doeltreffende beoordelingsinstrumenten en het gebruik van ICT. Het scorebord gebruikt verschillende indicatoren op het gebied van digitalisering, zoals toegang tot online-informatie en rechterlijke uitspraken, procedureregels die klaar zijn voor het digitale tijdperk, het gebruik van digitale technologie door rechtbanken en openbare ministeries, veilige elektronische communicatiemiddelen of onlinetoegang tot onderzoeksdossiers.

Onafhankelijkheid

Het scorebord onderzoekt de perceptie van de rechterlijke onafhankelijkheid bij het algemene publiek en in het bedrijfsleven. Het bevat ook verschillende nieuwe cijfers over instanties die zich bezighouden met preventie, onderzoek en vervolging van corruptiezaken, waaronder een cijfer over de duur van gerechtelijke procedures voor omkopingszaken. Het scorebord bevat informatie over de benoeming van de voorzitters van hooggerechtshoven en de procureurs-generaal, over de hoogste instanties met constitutionele bevoegdheid, de bevoegdheden van de raden voor de rechtspraak en de onafhankelijkheid van advocaten en balies.

Wat is de methode van het EU-scorebord voor justitie?

Het scorebord maakt gebruik van verscheidene informatiebronnen. Een groot deel van de kwantitatieve gegevens wordt verstrekt door de Europese Commissie voor Efficiëntie in Justitie van de Raad van Europa (Cepej), waarmee de Commissie een overeenkomst heeft gesloten om een specifieke jaarlijkse studie uit te voeren. Deze gegevens betreffen de periode 2012–2021 en zijn door de lidstaten verstrekt overeenkomstig de Cepej-methodologie. De studie bevat tevens nadere toelichtingen en landspecifieke factsheets die een bredere context geven en in samenhang met de cijfers moeten worden gelezen.

Andere informatiebronnen zijn: de groep van contactpersonen inzake de nationale rechtsstelsels, de nationale contactpunten voor corruptiebestrijding, het Europees Netwerk van Raden voor de rechtspraak (ENCJ), het netwerk van voorzitters van de Hoge Rechtscolleges van de EU, de Vereniging van Raden van State en Hoogste Administratieve Rechtscolleges van de Europese Unie (ACA-Europe), het Europees Mededingingsnetwerk, het Comité voor communicatie, het Europees Waarnemingscentrum voor inbreuken op intellectuele-eigendomsrechten, de Deskundigengroep witwassen en terrorismefinanciering, Eurostat, de Raad van de balies van Europa, het Europees netwerk voor justitiële opleiding (EJTN) en het NADAL-netwerk van openbaar aanklagers.

Waarom ontbreken sommige gegevens?

Hoewel voor bepaalde lidstaten nog gegevens ontbreken, wordt het aantal ontbrekende gegevens steeds kleiner. De resterende problemen op het gebied van gegevensverzameling zijn vaak te wijten aan de onvoldoende statistische capaciteit of het feit dat de nationale categorieën waarvoor gegevens worden verzameld, niet volledig overeenstemmen met de categorieën van het scorebord. De Commissie zal de lidstaten blijven aanmoedigen om die lacune in de gegevens verder weg te werken.

Hoe levert het EU-scorebord voor justitie informatie voor het Europees Semester en hoe verhoudt het zich tot de herstel- en veerkrachtfaciliteit en tot het verslag over de rechtsstaat?

Dankzij het scorebord kunnen beste praktijken en tekortkomingen in de rechtsstelsels van de lidstaten gemakkelijker in kaart worden gebracht, en kunnen ook problemen en geboekte vooruitgang gemakkelijker worden bijgehouden. In het kader van het Europees Semester worden landspecifieke beoordelingen uitgevoerd door middel van een bilaterale dialoog met de betrokken nationale autoriteiten en belanghebbenden. Wanneer vastgestelde tekortkomingen van macro-economische betekenis zijn, kan de analyse in het kader van het Europees Semester ertoe leiden dat de Commissie de Raad voorstelt landspecifieke aanbevelingen te doen om de nationale rechtsstelsels in individuele lidstaten te verbeteren.

De herstel- en veerkrachtfaciliteit heeft meer dan 648 miljard EUR aan leningen en niet-terugbetaalbare financiële steun beschikbaar gesteld, waarvan elke lidstaat ten minste 20 % aan de digitale transitie moet toewijzen en ten minste 37 % aan maatregelen die bijdragen tot klimaatdoelstellingen. Tot dusver hebben de door de lidstaten voorgestelde hervormingen en investeringen deze streefcijfers overtroffen: de digitale uitgaven worden geraamd op 26 % en de klimaatuitgaven op ongeveer 40 %. De herstel- en veerkrachtfaciliteit biedt de gelegenheid om landspecifieke aanbevelingen met betrekking tot nationale rechtsstelsels aan te pakken en om de nationale inspanningen voor de voltooiing van de digitale transformatie van de rechtsstelsels te versnellen.

Het scorebord voor justitie levert eveneens informatie voor het jaarlijkse verslag over de rechtsstaat. Meer informatie is te vinden in het desbetreffende onderdeel hierboven.

Hoe ondersteunt het programma “Justitie” de doeltreffendheid van de rechtsstelsels?

Met een totale begroting van ongeveer 305 miljoen EUR voor de periode 2021–2027 ondersteunt het programma “Justitie” de verdere ontwikkeling van een Europese rechtsruimte die stoelt op de beginselen van de rechtsstaat, met inbegrip van de onafhankelijkheid, kwaliteit en efficiëntie van het rechtsstelsel, op wederzijdse erkenning en wederzijds vertrouwen en op justitiële samenwerking.

In 2023 werd ongeveer 41,1 miljoen EUR uitgetrokken voor de financiering van projecten en andere activiteiten in het kader van de drie specifieke doelstellingen van het programma:

• 11,1 miljoen EUR om de justitiële samenwerking in civielrechtelijke en strafrechtelijke zaken te bevorderen en om bij te dragen tot een doeltreffende en samenhangende toepassing en handhaving van EU-instrumenten, alsook om de lidstaten te ondersteunen bij hun aansluiting op het Ecris-TCN-systeem;

• 16 miljoen EUR om de opleiding van justitiefunctionarissen te ondersteunen op het gebied van het Europees burgerlijk recht, het Europees strafrecht, de Europese grondrechten, de rechtsstelsels van de lidstaten en de rechtsstaat;

• 14 miljoen EUR om de toegang tot de rechter (inclusief e-justitie), de rechten van slachtoffers en de rechten van verdachten en beklaagden te bevorderen en om de ontwikkeling en het gebruik van digitale instrumenten te ondersteunen.