Wat is een clausule met terugval van vruchtgebruik?

De clausule met terugval van vruchtgebruik wordt doorgaans gebruikt in het kader van een schenking waarbij de schenker zich voor het geschonken goed een vruchtgebruikrecht voorbehoudt. De schenker kan bepalen dat het vruchtgebruikrecht bij zijn overlijden wordt overgedragen aan een andere persoon, de derde-begunstigde (bijvoorbeeld de echtgenoot van de schenker).

De clausule met terugval van vruchtgebruik is met andere woorden een conventioneel mechanisme waarmee een oorspronkelijk vruchtgebruikrecht wordt overgedragen naar de persoon van de derde-begunstigde wanneer zich een bepaalde gebeurtenis voordoet (bijvoorbeeld, het overlijden van de oorspronkelijke vruchtgebruiker).

Wanneer de terugval van vruchtgebruik in de schenkingsakte wordt opgenomen, zijn hiervoor mogelijk schenkingsrechten of successierechten verschuldigd, afhankelijk van het moment waarop deze door de derde-begunstigde wordt aanvaard (vóór of na het overlijden van de schenker) en van de fiscale woonplaats van de partijen. Om die reden zou het interessant zijn om dit soort van clausule “optioneel” op te nemen zodat de derde-begunstigde deze terugval van vruchtgebruik te zijnen gunste wel of niet kan aanvaarden (hij moet zich bij zijn beslissing afvragen wat de fiscale gevolgen van zijn aanvaarding zijn, of het nut heeft om van de geschonken goederen het vruchtgebruikrecht te verkrijgen, en of een opvolgend vruchtgebruik wordt toegepast).

Vergelijkbare, maar toch andere mechanismen

De clausule met terugval van vruchtgebruik mag niet verward worden met “opvolgend vruchtgebruik” of met “aanwas van vruchtgebruik”. Hoewel deze mechanismen een soortgelijk effect kunnen hebben – het oorspronkelijke vruchtgebruik wordt naar een derde persoon overgedragen – mogen ze niet met elkaar verward worden, omdat de burgerrechtelijke en fiscale gevolgen verschillend zijn.

• Opvolgend vruchtgebruik

In tegenstelling tot de clausule met terugval van vruchtgebruik is opvolgend vruchtgebruik een wettelijk mechanisme dat louter ten gunste van de overlevende echtgenoot van de schenker werd ingevoerd.

Opvolgend vruchtgebruik is alleen van toepassing wanneer aan de volgende voorwaarden voldaan is:

• de overlevende echtgenoot heeft de hoedanigheid van “echtgenoot” op het ogenblik van de schenking en op het ogenblik van overlijden van de schenker;
• de overlevende echtgenoot heeft de nalatenschap van zijn/haar echtgenoot aanvaard;
• de geschonken goederen zijn op de dag van het overlijden van de schenker opgenomen in diens vermogen;
• de vooroverleden echtgenoot heeft in zijn testament het opvolgende vruchtgebruik van zijn overleden echtgenoot niet geschrapt.

Op het vlak van belastingheffing is opvolgend vruchtgebruik in het Waalse en Brusselse Gewest niet onderworpen aan successierechten. In het Vlaamse Gewest daarentegen moet hiervoor successiebelasting worden betaald.

• De clausule met aanwas van vruchtgebruik

Wanneer een schenker een eigen goed schenkt, zou hij in de schenkingsakte een clausule kunnen opnemen betreffende de terugval van het vruchtgebruik. Als het voorwerp echter een onverdeeld of gemeenschappelijk goed is, zouden de schenkers in de schenkingsakte een clausule kunnen opnemen betreffende de aanwas van vruchtgebruik.

Wat de belastingheffing betreft, als de clausule met aanwas van vruchtgebruik in de schenkingsakte is opgenomen als een last (van de schenkers), wordt ze vrijgesteld van belastingheffing.

Voorbeelden van de toepassing van terugval van vruchtgebruik

• Schenking van een effectenrekening

Paul en Elena zijn getrouwd volgens het stelsel van scheiding van goederen, ze hebben twee kinderen en wonen in Brussel. Opdat haar kinderen bij haar overlijden minder successierechten zouden moeten betalen, beslist Elena om haar effectenrekening (die in haar eigen vermogen zit) aan haar kinderen te schenken en voor zichzelf het vruchtgebruik te behouden (zodat ze de effectenrekening kan blijven beheren en de door deze rekening voortgebrachte opbrengsten kan ontvangen).

Als de schenkingsakte geen clausule met terugval van vruchtgebruik bevat, is het mogelijk dat Paul het vruchtgebruik van de effectenrekening van zijn echtgenoot niet verkrijgt en dat hij niet geniet van de opbrengsten van de effectenrekening.

De wet kent aan Paul immers een opvolgend vruchtgebruik toe. Zoals we hierboven reeds zeiden, is het opvolgende vruchtgebruik maar van toepassing als de geschonken goederen deel uitmaken van het vermogen van Elena op de dag van haar overlijden. Dat is een belangrijke voorwaarde, want stel dat Elena beslist om de geschonken aandelen “B” te verkopen om nieuwe aandelen “Z” aan te schaffen, dan verkrijgt Paul bij het overlijden van Elena het opvolgende vruchtgebruik voor de aandelen “Z” niet (aangezien deze aandelen niet de geschonken aandelen zijn).

Als Elena haar man wil beschermen, kan ze in de schenkingsakte een optionele clausule met terugval van vruchtgebruik voorzien. Door toedoen van deze clausule kan Paul het vruchtgebruik van de geschonken effectenrekening verkrijgen, ook als de samenstelling van de activa sinds de schenking werd gewijzigd.

Deze terugval van vruchtgebruik is in de persoon van de begunstigde (in ons voorbeeld, Paul) onderworpen aan, ofwel successierechten, ofwel schenkingsrechten (afhankelijk van het ogenblik waarop Paul de terugval van vruchtgebruik aanvaardt, en van de fiscale woonplaats van de echtgenoten op het ogenblik van overlijden van Elena).

Doordat de clausule optioneel is, kan Paul het vruchtgebruik van de effectenrekening verkrijgen, ofwel door toedoen van het opvolgende vruchtgebruik, dat in het Brusselse gewest niet wordt belast (als de geschonken goederen op het ogenblik van het overlijden van Elena nog steeds in haar vermogen zitten), ofwel door aanvaarding van het terugvallende vruchtgebruik te zijnen gunste (als de geschonken goederen op het ogenblik van het overlijden van Elena niet langer in haar vermogen zitten) door successierechten te betalen.

Als Paul en Elena daarentegen in Vlaanderen wonen, heeft Paul er alle belang bij om tussenbeide te komen bij de schenkingsakte en de in de akte voorziene terugval van vruchtgebruik te zijnen gunste te aanvaarden; voor deze terugval is een successiebelasting van 3% verschuldigd (dat is beter dan voor het opvolgende vruchtgebruik successiebelasting te betalen aan een marginaal tarief van 27%).

• Schenking onroerend goed

Als Elena beslist om aan haar kinderen de blote eigendom te schenken van een onroerend goed (dat in haar eigen vermogen zit), en voor zichzelf het vruchtgebruik daarvan voorbehoudt, kan haar echtgenoot Paul bij het overlijden van Elena een opvolgend vruchtgebruik verkrijgen als aan de hoger genoemde voorwaarden voldaan is.

Toch is het raadzaam om in de schenkingsakte een clausule met terugval van vruchtgebruik op te nemen voor het geval dat het opvolgende vruchtgebruik niet van toepassing zou zijn (bijvoorbeeld wanneer het geschonken onroerende goed ondertussen verkocht werd).

Als het geschonken onroerende goed op het ogenblik van het overlijden van Elena in haar vermogen zit, heeft Paul er belang bij om het opvolgende vruchtgebruik te laten toepassen, omdat dat in het Waalse en Brusselse Gewest niet aan successierechten (noch aan schenkingsrechten) onderworpen is. Als ze daarentegen in Vlaanderen wonen, zou Paul bij de schenkingsakte tussenbeide moeten komen om de clausule met terugval van vruchtgebruik te zijnen gunste te aanvaarden. In dat geval is deze terugval onderworpen aan de schenkingsbelasting (als Paul dat niet doet en de clausule met terugval van vruchtgebruik pas na het overlijden van zijn echtgenote Elena aanvaardt, dan zou voor de terugval successiebelasting betaald moeten worden).